dat de geschiedenis van de mens onlosmakelijk verbonden is met oorlog blijkt maar al te duidelijk uit de conflicten die vandaag woeden. pogingen om die oorlogen in woord en beeld te vatten behoren tot onze oudste culturele bronnen en vormen het productieve genre van oorlogsfictie. in de afgelopen decennia ontwikkelde zich met ‘war and culture studies’ een onderzoeksveld dat niet alleen nagaat hoe die vertellingen oorlog verbeelden, maar ook hoe oorlog een stempel heeft gedrukt op de literatuur- en cultuurwetenschappelijke concepten en theorieën om die verhalen te benaderen. in zijn recentste bijdrage tot dit veld draait anders engberg-pedersen het perspectief om: hij toont hoe militaire uitvinders en denkers hun technologieën en doctrines met esthetische denkbeelden opbouwen. tegelijk waarschuwt hij voor de rechtvaardiging van oorlog die daarbij impliciet of expliciet tot uitdrukking komt.
Kan oorlog esthetisch zijn?
Wie het aanbod van streamingdiensten naar het trefwoord ‘oorlog’ doorzoekt of in een boekenwinkel grasduint, kan er niet omheen: oorlogsfictie verkoopt. Ook cultuurcommentatoren en -critici zetten het genre hoog op de agenda, zoals onder andere blijkt uit de vele nominaties van oorlogsfilms voor de Oscar voor beste film. Recent waren dat bijvoorbeeld Dunkirk en Im Westen nichts Neues, de Netflixverfilming van Erich Maria Remarques befaamde roman. Bovendien is oorlog een van de oudste thema’s in de westerse cultuurgeschiedenis. Begint die tenslotte niet bij de Ilias, over de held Achilles tijdens de Trojaanse oorlog? Van romans zoals Leo Tolstojs Oorlog en Vrede en films zoals Steven Spielbergs Saving Private Ryan tot bordspelen zoals Risk, Picasso’s Guernica, muziek van de metalband Sabaton en videogames zoals Call of Duty, nagenoeg elk conflict is sinds Homeros’ epos het onderwerp van kunst en entertainment. Minstens even productief is de verbeelding van alternatieve geschiedenissen – Quentin Tarantino’s Inglourious Basterds is een bekend voorbeeld – of van fictieve oorlogen in bijvoorbeeld militaire sciencefiction. Die laatste brak onder andere met Robert Heinleins Starship Troopers door en kent met Halo een van de bestverkochte spelreeksen over futuristische elitesoldaten in strijd met een buitenaardse levensvorm.
Zo’n diverse lijst wekt de indruk dat oorlog in woord en beeld vatten een koud kunstje is. Recent onderzoek toont echter dat schijn bedriegt. In 2011 stelde Kate McLoughlin in Authoring War dat oorlogsfictie bij uitstek een genre is dat worstelt met zichzelf. Vanwege de ‘extreme situatie’ van oorlog, zo haar uitgangspunt, kampen vertellers voortdurend met verhaaltechnische uitdagingen en de angst de destructiviteit van conflict niet accuraat te weerspiegelen. Hoe beschrijf je bijvoorbeeld een veldslag die het publiek noch de verteller heeft meegemaakt? Zoals Elisabeth Krimmer aanhaalt, is het onderscheid tussen realiteit en fictie niet uniek aan oorlogsverhalen, maar typerend voor verbeelding in het algemeen. Ze dicht wel een specifieke ethische urgentie toe aan de problematiek in het genre. Oorlogsfictie draagt immers vaak een pacifistische boodschap uit: een detailgetrouwe beschrijving van gruwelijke veldslagen moet de volgende oorlog voorkomen. Maar die intentie, zo stelt Krimmer, kan sneuvelen wanneer vertellers botsen op de grenzen van het mogelijke in oorlogsrepresentatie. Schrijven over oorlog geeft zo voortdurend aanleiding tot reflectie over dat schrijfproces. In de afgelopen decennia kristalliseerde zich met war and culture studies een onderzoeksveld dat de parameters van die reflectie bestudeert.
Dat veld beperkt zich evenwel niet tot de vraag hoe literatuur een fictionele wereld in oorlog construeert. Begin 2023 publiceerden Anders Engberg-Pedersen en Neil Ramsey een verzameling essays, War and Literary Studies, waarin ze erop wijzen dat oorlog functioneert ‘als een prisma dat literatuurwetenschappen opnieuw vormgeeft’. De daaropvolgende essays toetsen de vraag af hoe oorlogen interageren met literaire, esthetische en filosofische theorieën en concepten.
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 Unported License